Arend (locomotief)

  • Dit artikel gaat over de HSM locomotief Arend uit 1839 en de replica uit 1938. Zie HSM Arend - Beer voor de HSM locomotief Arend uit 1881.

De Arend was de tweede stoomlocomotief in Nederland, geleverd na de Snelheid. Op 20 september 1839 trokken de Arend en Snelheid gezamenlijk de feestelijke trein ter opening van de allereerste spoorlijn in Nederland, tussen Amsterdam en Haarlem. Hoewel de oorspronkelijke locomotief verloren ging, werd in 1938 een replica gebouwd die tot op heden bewaard is gebleven.

Geschiedenis

De Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij (HSM), opgericht in 1837, bestelde in juli 1838 vier locomotieven bij de fabriek R.B. Longridge & Co in Bedlington. Deze locomotieven behoorden tot het door Stephenson gepatenteerde type Patentee, met een 1A1-asindeling. Ze werden Snelheid, Arend, Hoop en Leeuw genoemd. De Arend en Leeuw waren identiek, maar verschilden op diverse punten van de Snelheid en Hoop.

De eerste locomotief, Snelheid, werd in mei 1839 geleverd en ingezet voor testritten. Begin september 1839 arriveerde de Arend, waarmee de treindienst officieel van start kon gaan. De feestelijke openingsritten vonden plaats op 20 en 21 september 1839, gevolgd door de start van de reguliere dienst op 24 september. De Leeuw, als vierde locomotief, werd op 26 december 1839 geleverd.

De Arend en Leeuw reden op het breedspoornetwerk van de HSM, dat in 1842 werd uitgebreid naar Leiden, in 1843 naar Den Haag en in 1847 naar Rotterdam.

In 1848 raakte de locomotief Hoop ernstig in verval, en er werd voorgesteld deze als donorlocomotief ("plukloc") te gebruiken. Eenzelfde voorstel werd overwogen voor de Arend en Leeuw. Omdat er geen vervangende locomotieven beschikbaar waren, besloot men de vier oudste locomotieven volledig te reviseren. De Snelheid en Hoop werden respectievelijk in 1848 en 1849 gereviseerd, gevolgd door de Leeuw in 1850 en de Arend in 1851.

Toen de Nederlandsche Rhijnspoorweg-Maatschappij (NRS) haar spoor in 1854-1855 ombouwde van breedspoor naar normaalspoor, probeerde de HSM overtollige locomotieven van de NRS over te nemen. Uiteindelijk ruilde de HSM twaalf locomotieven met handelaar B.J. Nijkerk, tegen een bijbetaling van 2.000 gulden per locomotief. De Leeuw werd in 1856 geruild, maar deze vervangende locomotief bleek onbruikbaar. In 1857 werd ook de Arend geruild voor een andere locomotief, de NRS 12 Vesusius, die tot 1863 dienstdeed. Uiteindelijk zijn alle genoemde locomotieven gesloopt.

In 1939 werd de Arend door beeldhouwer Hildo Krop vereeuwigd in graniet als onderdeel van zijn werk De ontwikkeling van de locomotief, een sluitsteen voor de Weesperpoortbrug in Amsterdam.

Replica

In 1938 werd ter ere van het 100-jarig jubileum van de spoorwegen in Nederland een replica van de Arend gebouwd door de Centrale Werkplaats in Zwolle. De replica, gebaseerd op originele tekeningen van de Leeuw, werd gecombineerd met drie gereconstrueerde personenrijtuigen: een 3e klasse "waggon", een 2e klasse "char à bancs" en een 1e klasse "diligence". Samen werden ze gebruikt voor opnames van de film 100 jaar spoorwegen in Nederland, opgenomen bij station Hoofddorp.

In de zomer van 1939 reed de replica op een tentoonstelling in Amsterdam op het Frederiksplein, waar bezoekers voor tien cent twee rondjes konden meerijden. Meer dan 100.000 mensen namen deel, en de trein legde ongeveer 3.000 kilometer af. Na afloop werd de locomotief opgeslagen in Zwolle, waar ze de verwoesting tijdens de Tweede Wereldoorlog overleefde.

In 1948 werd de trein naar Delft overgebracht voor het 100-jarige jubileum van het Delftsch Studenten Corps. Met een speciale rail naast de tramlijn Den Haag-Delft konden bezoekers voor 15 cent een ritje maken. Later, in 1951, reed de Arend tijdens een tentoonstelling in Enschede, waar 20.000 van de 210.000 bezoekers een ritje maakten.

In 1953 werd de Arend opgenomen in het Nederlands Spoorwegmuseum in Utrecht, waar ze sindsdien een vaste plek heeft. Tijdens het 150-jarig jubileum van de spoorwegen in 1989 reed de locomotief opnieuw op het Utrechtse tentoonstellingsterrein, waar bezoekers met stoomkracht een ritje konden maken. Sindsdien blijft de Arend in operationele staat op het museumterrein.

De replica is ook internationaal tentoongesteld: in 1997 bezocht zij Zwitserland ter ere van het 150-jarig jubileum van de Zwitserse Spoorwegen, en in 1999 was ze te zien tijdens de Railfair in Sacramento, Californië.

In 2014 speelde de Arend een rol als decorstuk in de voorstelling Als de dag van Toen, opgevoerd bij station Amsterdam Centraal ter ere van 175 jaar spoorwegen in Nederland. Hoewel de locomotief niet reed, zorgde een bewegend doek voor een illusie van beweging. In datzelfde jaar werd brug 1973 in Amsterdam officieel vernoemd naar de Arend, als eerbetoon aan haar historische betekenis.

Breedspoor in het Spoorwegmuseum

Sinds 2005 ligt er een stuk breedspoor van 1945 mm op het terrein van het Spoor-wegmuseum, speciaal voor de Arend. Ter gelegenheid van het 175-jarige jubileum van de spoorwegen werd dit spoor in 2014 uitgebreid. Het breedspoor is gedeeltelijk uitgerust met drierailig spoor om bij bijzondere gelegenheden met breedspoormaterieel te rijden. De Arend, samen met twee van de gereconstrueerde rijtuigen, maakt sinds 2005 deel uit van de attractie De Grote Ontdekking in het museum.

Externe links/verwijzingen

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Literatuur

  • R.C. Statius Muller, A.J. Veenendaal jr., H. Waldorp: De Nederlandse stoomlocomotieven. Uitg. De Alk, Alkmaar, 2005. ISBN 90 6013 262 9
  • J. van der Meer: De Hollandsche IJzeren Spoorweg-Maatschappij. Uitg. Uquilair, 2009, ISBN 978 90 71513 68 8
  • J.J. Karskens: De Locomotieven van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij. Uitg. J.H. Gottmer, Haarlem - Antwerpen, 1947
  • G.F. van Reeuwijk: De breedspoorlokomotieven van de H.IJ.S.M.. Uitg. De Alk, Alkmaar, 1985, ISBN 90 6013 927 5.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Bronnen, noten en/of referenties

  1. Loc HSM 'De Arend' * van de Stichting Het Nederlands Spoorwegmuseum (SpM) via: De Nederlandse Museummaterieel Database
  2. Honderd jaar spoorwegen in Nederland 1839 - 1939
  3. NVBS: Op de Rails. Ockeloen, Max: De lotgevallen van de NS-tentoonstellingstrein uit het jaar 1939. 1988(1).
  4. Huurman, C. (2001), Het spoorwegbedrijf in oorlogstijd. 's-Hertogenbosch: Uitgeverij Uquilair.
  5. persbericht 19 juli 2014

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Geraadpleegde bron: nl.wikipedia.org/wiki/Arend_(locomotief) - 25 juni 2025

<<< Catalogusnummer: 854215. Enkele gekostumeerde personen bij de stoomloco-motief De Arend in het Spoorwegmuseum te Utrecht. Datering: Tussen 01-01-1963 en 31-12-1963. Foto:  Nederlandse Spoorwegen - Het Utrechts Archief / hetutrechtsarchief.nl
Licentiestatus: CC0 1.0 Publiek Domein Verklaring

Pagina bijgewerkt: 27 november 2025 + 1 exrtra met foto Catalogusnummer: 854215